Routes naar een CO2-arme energievoorziening in 2050

Welkom bij het Forum Energietransitie

Met deze interactieve denkhulp nodigen we je uit mee te denken over de toekomst van de energievoorziening in Nederland. Goed nieuws: we hebben echt iets te kiezen. In het Forum Energietransitie proberen we het denken over de transitie te structureren en in samenhang te bekijken. Niet omdat we denken dat we hét antwoord gevonden hebben voor de toekomst van energie in Nederland, wel om het gesprek hierover verder te helpen en uiteindelijk bewuste keuzes te maken. Lees de inleiding of vind je eigen weg in de denkhulp.
Fijn dat je mee wil denken!

Hoe ziet de energie-
voorziening
er nu uit?

Wat zijn vier transitieroutes en de relevante argumenten?

Wat zijn jouw voorkeuren in de energie-
transitie?

Inleiding

Hoe kunnen we als Nederland toewerken naar een CO₂-arme energievoorziening in 2050? Wat valt hierin te kiezen? En wat zijn de belangrijkste argumenten? Dat zijn de vragen die centraal staan in het Forum Energietransitie. Een project waarin vier uiteenlopende routes zijn uitgedacht waarlangs Nederland de energietransitie kan doorlopen. Alle vier routes delen een uitkomst: ze leiden naar een CO₂-arme energievoorziening in Nederland in 2050. Uiteraard zijn er veel meer routes. De vier bedachte routes onderscheiden zich in eerste instantie door de manier waarop we de transitie inrichten en hiernaast ook door de energiebronnen die we gebruiken. Doel van het Forum is om inzichtelijk te maken wat er te kiezen valt en hoe je hierover na kan denken, niet om één beste oplossing te bedenken.

Startpunt voor ons denken is dat we onze omgang met energie radicaal veranderen om te voorkomen dat het klimaat onherstelbaar uit balans raakt. We hebben hierbij iets te kiezen: er is niet één weg naar Rome. En de keuzes die we maken doen ertoe; ze hebben effecten op hoe ons land eruitziet, hoe we de lasten verdelen en waarmee we ons geld verdienen. Wij denken dat het de moeite waard is keuzes in samenhang te bekijken en niet alleen afzonderlijke voorstellen te beargumenteren, zoals gaswinning of wind op zee.

Om antwoord te geven op bovenstaande vragen heeft De Argumentenfabriek in de eerste helft van 2016 het denkwerk van het Forum begeleid. Negen markt- en kennispartijen vormden samen het kernteam: ECN, Eneco, Gasunie, Greenchoice, Havenbedrijf Rotterdam, Pure Energie, Stedin, Triodos Bank en Uniper (voorheen E.On). Zij waren naast opdrachtgever ook degenen die de transitieroutes uitdachten. Deze partijen hebben zelf heel uiteenlopende ideeën over hoe we de energietransitie zouden kunnen of moeten inrichten. Deze beelden vormden niet de basis voor de routes. Sterker nog, deelnemers waren het vaak oneens met de routes en de beelden die we hiermee oproepen. Wat zij wel delen is de wens om inzichtelijk te maken dat er iets te kiezen valt en duidelijk te maken dat er hierbij heel diverse argumenten in het spel zijn. Lees hier meer over hoe we precies te werk zijn gegaan.

Naast het kernteam hebben we de denkkracht van tientallen deskundigen gebruikt om de routes te toetsen en de argumenten in kaart te brengen. Deze deskundigen kwamen uit heel diverse organisaties: natuur- en milieuorganisaties, gebruikers, bedrijven die actief zijn in energieopwekking, beleidsmakers van verschillende ministeries en provincies en kennisinstellingen.

Wij hopen van harte dat de resultaten van het Forum Energietransitie helpen samenhang te ontdekken in de vele complexe keuzes die de energietransitie ons voorschotelt. Zodat we hier als Nederland weloverwogen over kunnen beslissen.

De Argumentenfabriek
Katrin Weber en Bas Ebskamp

Uitleg werkwijze

Helder en gestructureerd nadenken over de energietransitie in Nederland tot aan 2050, dat is het hoofddoel van het Forum. Hieronder beschrijven we hoe we dit hebben aangepakt: de uitgangspunten, de inhoudelijke stappen en het proces om zo´n complex en veelomvattend vraagstuk behapbaar te maken.

Wat zijn de uitgangspunten?

De routes zijn afgebakend in tijd, geografie en ambitie.

We gaan bij het nadenken over de energietransitie uit van een beoogde vermindering van broeikasgasuitstoot (voor het gemak: CO₂-uitstoot) voor Nederland in 2050 van tussen 80-95 procent ten opzichte van 1990. Dit komt overeen met de afspraken die de Nederlandse regering internationaal al heeft vastgelegd. De klimaatafspraken in Parijs 2015 leiden mogelijk tot nadere aanscherping van dit reductiedoel, maar hierover zijn vooralsnog geen afspraken gemaakt. Geografisch gaat het hierbij om uitstoot in Nederland door gebruik van energie. De internationale consequenties hiervan laten we buiten beschouwing om het vraagstuk behapbaar te houden. Uiteraard moeten keuzes in Nederland internationaal worden afgestemd en hebben ze internationaal effecten, maar we zijn uitgegaan van keuzes die Nederland zelf kan maken. Alleen voor de import van elektriciteit uit onze buurlanden gaan we in de routes uit van afspraken over bijbehorende uitstoot. De effecten van uitstoot elders door de import van producten door Nederland laten we geheel buiten beschouwing.

De routes zijn kwalitatieve en consistente beschrijvingen van de transitie, met aannames.

We beschrijven routes op basis van onderling consistente keuzes en de belangrijkste gevolgen hiervan op de energievoorziening. De vier routes ontstaan allereerst vanuit twee assen. Deze assen bepalen de uitgangspunten voor de route. We werken de routes uit door op consistente wijze aanvullende keuzes te maken per route die niet dwingend uit de assen volgen. Zo kiezen we ervoor de ontwikkeling van CO₂ afvang en opslag (CCS) toe te wijzen aan routes ‘Ik doe het zelf’ en ‘We doen het samen’, en niet aan routes ‘We doen het zó’ en ‘Ik ga mee’. Dit is een aanvullende keuze ten opzichte van de assen: ook bij route ‘We doen het zó’ kan in theorie CCS worden toegepast. Dit is wel minder consistent, omdat de overheid in routes ´We doen het zó´ en ´Ik ga mee´ stuurt op het uitfaseren van fossiele energie om CO₂-uitstoot te verminderen. Het doel van deze aanvullende keuzes is om de routes onderling uit elkaar te laten lopen, keuzes zichtbaar te maken en hierdoor scherp te kunnen argumenteren.

Verder geven we per route een globaal beeld van de effecten op de energievoorziening in 2050. Om deze beelden te maken, doen we vele aannames. Die aannames zijn niet willekeurig: deelnemers in het kernteam hebben hier zorgvuldig met elkaar over nagedacht. Voor al die aannames geldt dat ze ook anders zouden kunnen uitpakken. In route ‘Ik doe het zelf’ is bijvoorbeeld de verwachting dat het doorrekenen van kosten aan eindgebruikers en de prijsprikkel voor CO₂-uitstoot gezamenlijk leiden tot veel decentrale energie-oplossingen: huishoudens die zelf energie opwekken, opslaan en lokaal gebruiken. Toch kan in route ‘Ik doe het zelf’ ook vooral een centrale energievoorziening ontstaan. Voor deze denkoefening kiezen we voor dergelijke aannames, omdat ze inzicht verschaffen in mogelijke verschillen tussen de routes en we hier op dit moment argumenten over willen kunnen wisselen.

De routes zijn schetsen en geen uitvoeringsprogramma’s.

Routes zijn beschrijvingen op hoofdlijnen, geen gedetailleerde voorspellingen. De routes bevatten bijvoorbeeld geen kwantitatieve doorrekening of inschatting van prijseffecten, CO₂-reductie of effecten op werkgelegenheid. In die zin verschillen ze van scenario’s: ze zijn bedoeld om keuzes voor Nederland zichtbaar te maken, niet om mogelijke toekomsten zo goed mogelijk te voorspellen. Hierdoor hebben de routes ook een vrij abstract niveau, we hebben tal van zaken opengelaten. Ze bevatten bijvoorbeeld geen informatie over de rol van nucleaire energie, de verhouding tussen energie uit zon, wind en biomassa of de precieze invulling van beleidsmaatregelen. Opnieuw is dit gedaan om het denkwerk behapbaar te houden en overzicht te kunnen bewaren over de kern: uit welke routes kunnen we in hoofdlijn kiezen? En wat zijn hierbij belangrijke argumenten?

Wat zijn de inhoudelijke stappen?

Voor het denkwerk doorlopen we op hoofdlijnen drie inhoudelijke stappen: analyse (1), routes uitdenken (2) en argumentatie (3).

In stap één, de analyse, zetten we belangrijke kenmerken van de huidige energievoorziening op een rij. Wat is de basis van waaruit we vertrekken bij het nadenken over de energietransitie? De beschrijving van de huidige energievoorziening vind je hier.

In stap twee analyseren we de grote keuzes voor Nederland in de energietransitie. Vanuit deze analyse gebruiken we twee fundamentele keuzes als assen om te komen tot vier routes (lees meer over het assenstelsel). Per route staan vervolgens andere keuzes op consistente wijze in de vier routes ingepast. Uitgangspunt hierbij is steeds om de routes duidelijk uiteen te laten lopen; om analytisch scherp te krijgen wat de verschillen zijn. Ten slotte werken we de routes verder uit door te beschrijven hoe de gemaakte keuzes richting 2050 per route uitpakken, bijvoorbeeld voor de energiebronnen die we gebruiken of wat er gebeurt met de transportsector of de industrie.

In stap drie beargumenteren we deze vier uiteenlopende routes. De vraag is steeds: wat zijn voor Nederland argumenten voor en tegen route X bij het doorlopen van de energietransitie?

Wat waren de stappen in het proces?

We hebben bovenstaande inhoudelijke stappen een voor een doorlopen met hulp van een groot aantal deskundigen. De eerste twee stappen met de negen vaste deelnemers van het Forum (kernteam). De negen partijen zijn actief in de energiesector maar verschillen van rol, van producent tot financier, zodat zij deskundigheid uit diverse perspectieven meebrachten naar het Forum. Zij hebben onder begeleiding van De Argumentenfabriek in een serie denksessies opeenvolgende vragen doorlopen. Uitgangspunt hierbij was niet om overeenstemming te bereiken over wenselijke of realistische routes, maar om routes analytisch gezien duidelijk onderscheidbaar te maken. De routes vormen dan ook geen weerspiegeling van hun voorkeuren of zienswijze. Om de concepten te toetsen hebben we deskundigen uit de sector gevraagd in een aparte sessie kritisch mee (of tegen) te denken: zijn dit routes die helpen het denken over de transitie te structureren? En hoe kunnen ze beter?

Voor de derde inhoudelijk stap, de argumentatie, is een groot aantal deskundigen aangeschoven in wisselend gezelschap om in vijf denksessies argumenten in te brengen. Opnieuw was hierbij het uitgangspunt dat de individuele voorkeur van deelnemers niet relevant was. Zij waren uitgenodigd om argumenten voor en tegen de routes in te brengen, los van de organisatie die zij vertegenwoordigen. Wel vertegenwoordigden zij een grote variëteit aan perspectieven: ze waren afkomstig uit het bedrijfsleven, vertegenwoordigden gebruikers, de beleidswereld, natuur- en milieuorganisaties of kennisinstellingen, zoals universiteiten. Gezamenlijk konden zij hierdoor de breedte van relevante argumenten inbrengen, van uitvoeringskwesties tot effecten op de economie of de ruimtelijke inrichting.

Het kernteam heeft tot slot de resultaten uit de argumentatieronde aangescherpt en afgerond. De Argumentenfabriek heeft de resultaten hierna vormgegeven in deze interactieve denkhulp. De verantwoordelijkheid voor het eindresultaat, zowel voor inhoud als eindproduct, ligt dan ook geheel bij De Argumentenfabriek.

Wij hebben met heel veel plezier het denkwerk over de energietransitie begeleid. Het gaat om een van de grootste uitdagingen van onze tijd en dit was merkbaar in het enthousiasme waarmee deskundigen in dit project meedachten. We hopen dan ook van harte dat de resultaten bijdragen aan een goed debat over de toekomstige energievoorziening van Nederland en zien vast uit naar het denkwerk voor de vele vervolgstappen die in het verschiet liggen.

De Argumentenfabriek

Uitleg bij de assen

Bij het nadenken over mogelijke routes naar een CO₂-arme energievoorziening in 2050 hebben we allereerst geïnventariseerd wat de belangrijkste keuzes zijn waarvoor Nederland staat. Die keuzes zijn heel divers, de energietransitie is een systeemverandering; het gaat niet alleen over welke energie we gebruiken, maar ook over hele sectoren van onze economie en over het verdelen van lasten en lusten. Uit die lijst met belangrijke keuzes voor Nederland hebben we twee fundamentele keuzes genomen als basis voor het assenstelsel: de manier waarop de overheid de verlaging van CO₂-uitstoot aanstuurt en de manier waarop we kosten verdelen. Beide assen lichten we hieronder verder toe.

Waarover gaat de verticale as?

De verticale as onderscheidt twee manieren waarop de overheid stuurt op de verlaging van CO₂-uitstoot. Aan de bovenkant gebeurt dit door de uitstoot van CO₂ direct te beprijzen, iedereen die uitstoot veroorzaakt moet betalen. Het uitgangspunt hierachter is dat huishoudens en bedrijven via de markt het beste zelf keuzes kunnen maken die leiden tot vermindering van uitstoot, als die uitstoot maar duur genoeg wordt. De overheid creëert dus een prijsprikkel die er voorheen niet was. De prijs voor het uitstoten van CO₂ kan op verschillende manieren tot stand komen. De overheid kan een jaarlijks maximum vaststellen (plafond) voor CO₂-uitstoot voor heel Nederland, waarna iedereen die toch wil uitstoten hiervoor eerst een ‘uitstootrecht’ moet kopen. Dit systeem bestaat voor een deel van de energiegebruikers in de Europese Unie. Een andere manier is om een heffing in te voeren per hoeveelheid uitgestoten CO₂, een belasting die speciaal betaald moet worden voor iedereen die CO₂ uitstoot.

Aan de onderkant van de as stuurt de overheid op vermindering van de CO₂-uitstoot door het besparen van energie en op de overstap naar hernieuwbare energie. De overheid zet dus in op aanpassing van energieverbruik door huishoudens en bedrijven en door aanpassing van gebruikte energiebronnen, van fossiel (zoals gas en olie) naar hernieuwbaar (zoals wind en zon). De overheidssturing is belangrijk, omdat we ervan uitgaan dat de energietransitie zo’n fundamentele verandering is dat die zonder overheidssturing niet voor 2050 tot stand komt. Deze as gaat dus over de kaders die de overheid stelt waarbinnen huishoudens en bedrijven met de transitie aan de slag gaan.

Waarover gaat de horizontale as?

De horizontale as onderscheidt twee manieren om kosten te verdelen: rechts verdelen we kosten over het collectief, links wijzen we kosten zoveel mogelijk toe aan het individu. De verdeling van kosten is belangrijk, omdat de energiekosten voor huishoudens en bedrijven hierdoor flink uiteen kunnen lopen. Bovendien is het een principiële keuze, verdeling gaat over rechtvaardigheid. Wat is precies het verschil tussen beide kanten van de as? Aan de rechterkant delen we kosten over het collectief. Dit kan zowel gaan over kosten voor de transitie, zoals het aanleggen van nieuwe infrastructuur voor gebruik van hernieuwbare energie, als over ‘reguliere’ kosten voor de energievoorziening, zoals het onderhoud aan bestaande infrastructuur. Collectieve kostendeling (ook wel bekend als ‘socialiseren’) kan ofwel gaan via belastingen, ofwel via vaste kosten voor de aansluiting op het energienet. Kostendeling via belastingen zijn bijvoorbeeld subsidies die de overheid geeft voor onderzoek of opwekking van hernieuwbare energie. Die worden door alle belastingbetalers opgebracht. Kostendeling via vaste kosten op het energienet zijn bijvoorbeeld de kosten die huishoudens betalen voor hun gasaansluiting. Het maakt niet hoe lang de gaspijp naar hun huis is, iedereen betaalt een vast bedrag. Uiteraard gaat het collectief delen van kosten slechts over een deel van de totale kosten voor energie. Ook als kosten via belastingen of aansluitkosten worden gedeeld, betalen gebruikers nog altijd een deel van de rekening op basis van hun eigen gebruik van elektriciteit of gas.

Aan de linkerkant van deze as geldt een tegenovergesteld uitgangspunt: alle kosten die worden gemaakt om een individueel huishouden of bedrijf van energie te voorzien worden zoveel mogelijk aan dat huishouden of bedrijf doorberekend. Wonen op een Waddeneiland, met een dure gasleiding erheen? Dan ook meer kosten voor die gasaansluiting. Aan deze kant van de as gebruikt de overheid geen subsidies om opwek van hernieuwbare energie te ondersteunen. De kosten hiervoor moet de producent van hernieuwbare energie maar doorberekenen aan zijn afnemers. Hier betalen gebruikers ook dezelfde prijs voor een gelijke hoeveelheid energie, zoals we nu al doen voor benzine. De verschillen in prijs voor grootgebruikers en kleinverbruikers – die er nu volop zijn voor elektriciteit en gas- verdwijnen geheel.

De assen zijn een hulpmiddel

De assen zijn een hulpmiddel bij het onderscheiden van route en maken hiervoor een analytisch onderscheid: in de praktijk van alledag vinden we – ook in de huidige situatie – kenmerken van alle vier de uiteindes van de assen naast elkaar. We betalen nu collectief voor subsidies aan hernieuwbare energie (rechts) maar een gelijke literprijs voor benzine (links). We hebben een Europese CO₂-prijs voor zware industrie (boven), maar de overheid dwingt ook besparing af (onder). Deze combinaties zullen in de energietransitie ook waarschijnlijk zijn. Hier hebben we ze voor het denken uit elkaar getrokken.

Begrippenlijst

Aardwarmte: Warmte uit de aardbodem (vanaf 500 meter diepte) die ontstaat in de kern van de aarde.
Biomassa: Planten- of dierenresten zoals hout en mest waaruit energie kan worden gewonnen. Biomassa is hernieuwbaar omdat er bij de groei van planten CO₂ uit de lucht wordt gehaald die bij verbranding weer in de lucht terecht komt.
CCS: Carbon Capture and Storage, het afvangen, transporteren en opslaan van CO₂, in de volksmond meestal CO₂-opslag genoemd.
CO₂-uitstoot: Door gebruik van fossiele energie, zoals gas of olie, komen broeikasgassen vrij. We vatten de uitstoot van broeikasgassen hier voor het gemak steeds samen met CO₂-uitstoot’. Hier vallen dus ook andere broeikasgassen onder, zoals methaan.
Energiemix: De samenstelling van energiebronnen die we gebruiken om in ons energiegebruik te voorzien.
Hernieuwbare elektriciteit: Elektriciteit opgewekt uit hernieuwbare bronnen zoals wind, zon en biomassa.
Hernieuwbare energie: Energie uit hernieuwbare bronnen zoals wind, zon en biomassa. Deze energie heeft geen negatief effect op het klimaat.
Netbeheerder: Een netbeheerder is een onafhankelijk nutsbedrijf dat een transportnetwerk voor energie beheert. In Nederland is TenneT netbeheerder van het landelijk hoogspanningselektriciteitsnetwerk en Gasunie is dit voor gas. Regionale netbeheerders zijn verantwoordelijk voor het transport tussen hoofdnetwerk en eindgebruikers.
Omgevingswarmte: De warmte uit bodem, grondwater en lucht. Een warmtepomp kan warmte uit de omgeving gebruiken voor bijvoorbeeld het verwarmen van huizen.
Petajoule: Een joule drukt de energie uit die nodig is om een object 1 meter te verplaatsen met een kracht van 1 newton. Een petajoule is een biljard joule (15 nullen). Omgerekend staat een petajoule gelijk aan 278 GWh ofwel 278 miljoen kilowattuur.
Power-to-fuel: Manieren om elektriciteit om te zetten in brandstoffen. In dit proces komt er netto geen extra CO₂ in de lucht en het gebruik van deze methoden kan dus hernieuwbaar zijn.
Warmte-koude opslag: Overtollige warmte of koude in de bodem opslaan voor gebruik op een later moment.

Over deze Denkhulp

Deze interactieve denkhulp energietransitie bevat de resultaten van het Forum Energietransitie, een project onder begeleiding van De Argumentenfabriek om het denken en het debat over de energietransitie verder te brengen (zie inleiding). Met deze vrij toegankelijke website willen we de resultaten van het project zo breed mogelijk verspreiden.

De denkhulp kent drie ingangen die elk eigen informatie ontsluiten. De eerste ingang geeft antwoord op de vraag ‘Hoe ziet de energievoorziening er nu uit?’. Via deze ingang zijn de feitelijke antwoorden op negen deelvragen te vinden over de huidige situatie. Elke deelvraag wordt beantwoord met een combinatie van tekst en bijbehorende visualisaties. De tweede ingang geeft toegang tot vier routes voor het doorlopen van de energietransities én de bijbehorende argumentatie. De routes zijn allemaal eerst compact beschreven met enkele opvallende argumenten voor en tegen. De uitgewerkte beschrijvingen van de routes met alle bijbehorende argumenten zijn via deze compacte weergaves bereikbaar. De derde ingang van het product geeft de mogelijkheid zelf interactief stellingen over de energietransitie te beoordelen. Door aan te geven in hoeverre je het eens of oneens bent met deze stellingen kom je te weten hoe jouw oordeel overeenkomt met de basiskeuzes die we gebruiken om de routes te onderscheiden. Het resultaat van jouw oordeel bij de stellingen verschijnt zichtbaar op de assen. Hierbij is ook duidelijk welke reactie op de stellingen tot welke overeenstemming met de assen heeft geleid.

We hopen van harte dat deze interactieve denkhulp energietransitie helpt het denken over dit complexe vraagstuk te structureren en de samenhang te verduidelijken. Niet als antwoord op alle moeilijke vragen die de transitie opwerpt, wel als hulpmiddel om een begin te maken met het denken over mogelijke antwoorden. We hebben in ieder geval met heel veel plezier aan deze denkhulp gewerkt. We danken alle deskundigen die in dit project hebben bijgedragen voor hun scherpte en enthousiasme. In het bijzonder bedanken we de negen partijen die dit project financieel en inhoudelijk mogelijk hebben gemaakt. De verantwoordelijkheid voor dit product en de informatie die erin staat ligt geheel bij De Argumentenfabriek. We verwelkomen alle reactie, suggesties en vragen.

Gemaakt door
De Argumentenfabriek: Katrin Weber, Bas Ebskamp, Sara Blink, Silvie Zonderland, Bas Broekhuizen, Willem van den Goorbergh, Teije Postma

In opdracht van
ECN, Eneco, Gasunie, Greenchoice, Havenbedrijf Rotterdam, Pure Energie, Stedin, Triodos Bank, Uniper

Welke eisen stellen we aan onze energie-
voorziening?

Hoeveel energie verbruiken we en uit welke energiebronnen?

Welke energiebronnen gebruiken we om elektriciteit te maken?

Welke energiestromen komen Nederland in en gaan eruit?

Wie verbruikt energie, hoeveel en met welke CO₂-uitstoot?

Hoe variëren vraag en aanbod van energie?

Wat kost energie?

Hoeveel energie hebben we nodig voor onze economie?

Wat zijn de kosten en baten van de energievoorziening?

De drie eisen aan onze energievoorziening

De bronnen voor ons totale energieverbruik

Bron: Nationale Energie Verkenning 2015

Gebruik van bronnen voor het opwekken van elektriciteit

Bron: Nationale Energie Verkenning 2015

Invoer en uitvoer van energie naar soort

Bron: CBS

Hoe ziet de energievoorziening er nu uit?

Hieronder geven we inzicht in de belangrijkste feiten over de huidige energievoorziening, opgedeeld in negen vragen. We beantwoorden de vragen met behulp van visualisaties. Samen geven ze inzicht in het vertrekpunt voor het nadenken over de energietransitie.

Welke eisen stellen we aan onze energievoorziening?

Onze energievoorziening moet betaalbaar, betrouwbaar en duurzaam zijn. Betaalbaarheid gaat over de kosten per eenheid energie, bijvoorbeeld de prijs per kilowattuur. In het bijzonder over kosten voor verschillende gebruikers zoals huishoudens en de industrie.

Betrouwbaarheid kent twee onderdelen. De leveringszekerheid geeft aan welk percentage van de tijd we zeker zijn van de beschikbaarheid van energie. In Nederland is dit zeer hoog, namelijk 99,995 procent. Voorzieningszekerheid (of energiezekerheid) is de mate waarin we afhankelijk zijn van andere landen. Als een land waaruit wij energie importeren bijvoorbeeld in conflict raakt, kan dit onze voorzieningszekerheid negatief beïnvloeden.

Duurzaamheid bestaat uit drie aspecten: de uitstoot van CO₂ en andere schadelijke stoffen, het gebruik van hernieuwbare energiebronnen en energiebesparing.

Hoeveel energie verbruiken we en uit welke energiebronnen?

In 2013 verbruikten we in Nederland 3.153 petajoule energie. Dit gaat over ons hele energieverbruik, van de verwarming van onze huizen tot ons vervoer per auto en het maken van producten uit fossiele grondstoffen zoals plastic uit olie. Ruim 92 procent van de energie was afkomstig uit fossiele bronnen, met name aardgas en olie. Slechts 4 procent (137 petajoule) was afkomstig uit hernieuwbare bronnen zoals biomassa, zon en wind.

Welke energiebronnen gebruiken we om elektriciteit te maken?

Een deel van ons energieverbruik bestaat uit elektriciteit, ongeveer 18 procent in 2013. Om energievormen te maken die wij gebruiken (zoals elektriciteit of benzine) zetten we soms de ene vorm van energie om in de andere. Zo maken we benzine door ruwe aardolie te raffineren en verbranden we afval om huizen te verwarmen.

Ook om elektriciteit te maken gebruiken we verschillende energiebronnen. Welke bronnen we gebruiken verschilt in de tijd. Dit is bijvoorbeeld afhankelijk van de prijs van de bron. Zo zijn we de afgelopen jaren meer steenkool gaan gebruiken en minder gas omdat kolen goedkoper zijn geworden. Het aandeel elektriciteit uit hernieuwbare bronnen stijgt. In 2000 bedroeg dat nog 4 procent, in 2014 12 procent.

Welke energiestromen komen Nederland in en gaan eruit?

Nederland importeert en exporteert energie. In 2013 bedroeg de import 9.925 petajoule. Het grootste gedeelte hiervan bestaat uit ruwe aardolie en aardolieproducten. We benutten grofweg een kwart van de aardolie-import voor eigen gebruik en exporteren driekwart weer.

Naast aardolie(producten) exporteren we veel aardgas. Hernieuwbaar is met een import van 22 petajoule en een export van 12 petajoule verwaarloosbaar klein. De totale export bedroeg in 2013 8.838 petajoule.

We importeren meer energie dan we exporteren. Dit verschil ontstaat omdat we een deel van de geïmporteerde energie zelf gebruiken, zoals voor transport of voor het maken van bijvoorbeeld plastic uit aardolie.

Wie verbruikt energie, hoeveel en met welke CO₂-uitstoot?

We onderscheiden vijf verbruiksgroepen: de gebouwde omgeving (huishoudens en bedrijven), industrie, verkeer, landbouw en overig. Bij huishoudens is bijna een derde hiervan elektriciteit, bij de andere groepen minder.

Als we naar de bijbehorende CO₂-uitstoot kijken zien we een andere verdeling. Deels omdat de opwekking van elektriciteit die huishoudens en anderen gebruiken in de industrie plaatsvindt. Verder omdat de industrie vervuilender energiebronnen gebruikt dan bijvoorbeeld huishoudens, zoals steenkool.

Ten slotte wordt uitstoot niet alleen veroorzaakt door energieverbruik. Bijvoorbeeld in de landbouw komt een deel van de uitstoot in de vorm van methaan vrij (mest). Dit heeft niets te maken met energieverbruik. De totale CO₂-uitstoot van Nederland was in 2014 187 megaton. Hiermee liggen we ruim 16 procent onder het niveau van onze uitstoot in 1990. Het huidige tempo van vermindering is dus te laag om het doel van 80-95 procent in 2050 te halen.

Hoe variëren vraag en aanbod van energie?

Onze energievraag verschilt in de tijd. De vraag naar gas is in de winter hoger dan in de zomer, zoals hier te zien voor 2015. De vraag naar elektriciteit is op werkdagen hoger dan in het weekend. En overdag gebruiken we uiteraard meer energie dan ’s nachts.

We passen het aanbod aan om aan deze schommelingen tegemoet te komen. We kunnen gas opslaan om in de winter te gebruiken. En we kunnen de productie van elektriciteitscentrales op gas en kolen opvoeren als dit nodig is om aan de vraag te voldoen. Bij zon- en windenergie kan dit niet. Dit aanbod verschilt per seizoen, maar ook per dag. In de winter waait het meer en zomers schijnt de zon vaker en krachtiger. Kortom, het aanbod uit wind en het aanbod uit zon past niet automatisch op de wisselingen in de vraag naar energie. Naarmate het aanbod uit zon en wind toeneemt, zullen we dus ook oplossingen moeten verzinnen voor het omgaan met schommelingen in het aanbod.

Wat kost energie?

De prijs voor gas en elektriciteit is opgebouwd uit drie onderdelen: vaste kosten, belastingen en variabele kosten. Vaste kosten betalen we voor de aansluiting op het energienetwerk en zijn bedoeld om de kosten voor transportinfrastructuur te dekken, zoals pijpleidingen voor gas. Variabele kosten betalen we voor de hoeveelheid geleverde energie, zoals het aantal kubieke meters gas. De vaste kosten en de belastingen zijn voor elektriciteit in verhouding hoger dan voor gas.

Huishoudens met een aansluiting op het warmtenet betalen voor hun warmte een vaste prijs, die de nationale toezichthouder vaststelt op basis van de gasprijs. Gemiddeld zijn huishoudens ongeveer 6 procent van hun inkomen kwijt aan gas en elektriciteit. De prijs per eenheid energie voor verschillende type gebruikers verschilt enorm. Grootverbruikers zoals de chemische industrie betalen bijvoorbeeld veel minder energiebelasting per eenheid dan huishoudens (kleingebruikers) en banken (gemiddelde gebruikers). De overheid komt grootverbruikers hiermee tegemoet in hun energiekosten.

Hoeveel energie hebben we nodig voor onze economie?

De Nederlandse economie is sinds 2000 met ongeveer 15 procent gegroeid terwijl in dezelfde periode het energieverbruik iets is gedaald. De zogenaamde energie-intensiteit van de Nederlandse economie is dus gedaald.

Om dezelfde euro te verdienen hebben we nu minder energie nodig. Deze daling komt enerzijds doordat de aard van onze economie is veranderd. Nederland heeft steeds minder maakindustrie en een steeds grotere dienstensector. Ook is de energie-intensiteit gedaald omdat we efficiënter zijn gaan werken en dus energie besparen.

Wat zijn de kosten en baten van de energievoorziening voor Nederland?

De energiehuishouding leverde de Nederlandse schatkist in 2015 ruim 18 miljard euro op. Dit zijn vooral inkomsten uit aardgas, belastingen en accijns.

De overheid geeft ook geld uit aan energie. De subsidies voor productie van hernieuwbare energie stijgen snel. Van 1,5 miljard euro in 2011 tot 8 miljard euro in 2016. De overheid geeft ook subsidies en belastingvrijstellingen voor de productie van fossiele energie, 5,6 miljard euro in 2011.

De energiesector draagt bij aan de economie en werkgelegenheid van Nederland. In 2014 was de bijdrage van de sector ongeveer 4 procent van het bbp, ofwel 27 miljard euro. We verdienen het meest aan olie- en gaswinning. In totaal is de sector goed voor 47 duizend voltijdsbanen. Hierbij valt op dat in de olie- en gaswinning veel minder mensen werken dan in bijvoorbeeld opslag, handel en verkoop. Dit komt doordat olie- en gaswinning vooral kapitaalintensief is.

Route 'Ik doe het zelf'

Route 'Wij doen het samen'

Route 'Wij doen het zó'

Route 'Ik ga mee'

Twee argumenten vóór deze route

Beprijzing van CO₂ leidt via de prijsprikkel vanzelf tot gedragsverandering bij bedrijven en huishoudens.
Gebruikers betalen voor de kosten van energie zelf en voor de kosten voor uitstoot van CO₂, hierdoor liggen de lasten waar zij horen.

Twee argumenten tegen deze route

Gebrek aan centrale sturing belemmert grootschalige projectontwikkeling en industrialisering.
Het decentrale en private karakter van de energievoorziening maakt deze complex en moeilijk stuurbaar.

Alle details en argumenten

Twee argumenten vóór deze route

De (energie-intensieve) industrie kan aanpassen en overleven met steun van de overheid, inclusief banen.
Bestaande infrastructuur wordt maximaal ingezet en opgebruikt, dit bespaart kosten.

Twee argumenten tegen deze route

Nederland blijft een relatief grote hoeveelheid fossiele energie importeren, ook van buiten Europa, dit leidt tot blijvende afhankelijkheid.
De Nederlandse CO₂-beprijzing kan tot concurrentienadelen leiden voor Nederlandse bedrijven.

Alle details en argumenten

Twee argumenten vóór deze route

Duidelijke keuzes en sturing van de overheid in de transitie geven investeerders zekerheid.
Door kosten collectief te dragen, kunnen deze eerlijk worden verdeeld, zoals volgens het principe 'de sterkste schouders dragen de zwaarste lasten'.

Twee argumenten tegen deze route

Overheidssturing en gebruik van subsidies leiden tot relatief hoge kosten voor de schatkist.
De rol van subsidies belemmert het ontstaan van een gezonde marktprijs die nodig is voor investeringen.

Alle details en argumenten

Twee argumenten vóór deze route

Gebruikers ontwikkelen opslagcapaciteit voor energie in reactie op de grote fluctuaties in prijs, dit versterkt de stabiliteit en is goed voor de leveringszekerheid.
Gebruikers zijn, door de prijsprikkels, gedwongen na te denken over hun eigen optimale energiekeuzes.

Twee argumenten tegen deze route

Verplichtende maatregelen verminderen draagvlak voor de transitie.
Onvoorziene doorbraaktechnologieën ontwikkelen zich moeilijker zonder collectieve steun en subsidie.

Alle details en argumenten

Wat zijn vier transitieroutes en de relevante argumenten?

We hebben vier routes bedacht waarlangs we als Nederland de energietransitie kunnen doorlopen. Alle routes zijn op hetzelfde doel gericht: een CO₂-arme energievoorziening in 2050. Ze verschillen in het HOE, langs twee basiskeuzes (assen): de manier waarop we sturen op vermindering van CO₂ (verticale as) en de manier waarop we kosten verdelen (horizontale as). Achter elke route gaat een eigen transitiewereld schuil, met bijbehorende argumentatie. Verken de routes via de visualisatie hiernaast of lees eerst meer uitleg over de assen.

Route 'Ik doe het zelf'

De overheid stelt vast hoeveel CO₂ Nederland uitstoot, dit maximum daalt jaarlijks. CO₂-producenten zoals energieproducenten en industrie kopen (en verkopen) uitstootrechten. Iedereen die uitstoot (of uitstoot veroorzaakt) betaalt hier dus voor.

De overheid richt zich niet op energiebesparing of gebruik van hernieuwbare energie, zoals wind, maar laat de markt zijn werk doen. Zij stuurt dan ook niet met subsidies of belastingvoordelen. Huishoudens en bedrijven betalen een-op-een voor alle kosten die hun gebruik veroorzaakt, zoals voor energietransport. Zij bepalen zelf hoe ze via de markt tegen de laagste kosten in hun energie voorzien.

Bij elkaar opgeteld ontstaat zo een energievoorziening met een vooral decentraal karakter. In deze route gaan we uit van een energiemix in 2050 die bestaat uit hernieuwbare energie en fossiele energie met gebruik van CCS.

Route 'Wij doen het samen'

De overheid heft belasting op uitstoot van CO₂ en past de hoogte aan op basis van behaalde resultaten in de uitstoot. Verder richt de overheid zich zelf niet op energiebesparing of hernieuwbare energiebronnen, keuzes hierover laat zij aan bedrijven en huishoudens. Kosten voor de transitie en de energievoorziening worden collectief gedragen.

De overheid stimuleert onderzoek en subsidieert de aanpassing van bedrijven en huishoudens in de transitie. Zij steunt technologie ‘neutraal’: alle technologie die bijdraagt aan vermindering van uitstoot krijgt hulp. Hierdoor komt met hulp van de overheid ook de ontwikkeling van CCS en de aanleg van collectieve infrastructuur van de grond, zoals warmtenetten.

De energievoorziening blijft door deze keuzes samen vooral centraal ingericht. In deze route gaan we uit van een energiemix in 2050 die bestaat uit hernieuwbare energie en fossiele energie met gebruik van CCS.

Route 'Wij doen het zó'

De overheid vermindert CO₂-uitstoot door te sturen op energiebesparing en op de overgang naar hernieuwbare energie. Zij voert een actieve industriepolitiek om fossiele energie uit te faseren en grootschalige productie van hernieuwbare energie van de grond te krijgen.

De overheid kiest hierbij voor specifieke technologieën, zoals elektrisch rijden en wind op zee. Kosten voor deze transitie worden collectief gedeeld. De overheid gebruikt een combinatie van subsidies, fiscale stimulering en wettelijke verplichtingen. Gebruikers worden gestimuleerd om ook zelf energie te gaan produceren. De energievoorziening krijgt hierdoor een gemengd centraal en decentraal karakter.

In deze route gaan we uit van een energiemix in 2050 die volledig bestaat uit hernieuwbare energie.

Route 'Ik ga mee'

De overheid vermindert CO₂-uitstoot door te sturen op energiebesparing en de overstap op hernieuwbare energie. Zij gebruikt verplichtende maatregelen om besparing bij gebruikers en vergroening bij producenten af te dwingen. De overheid maakt hiertoe heldere afspraken met bedrijven en burgers over het transitiepad en rekent af op resultaten.

De uitvoering van deze afspraken ligt bij de markt, de overheid geeft hiervoor planologische ruimte. Energiegebruikers betalen een-op-een voor alle kosten die hun gebruik veroorzaakt, zoals voor energietransport.

Bij elkaar opgeteld ontstaat zo een energievoorziening met vooral decentraal karakter. In deze route gaan we uit van een energiemix in 2050 die volledig bestaat uit hernieuwbare energie.

Stelling 1

Stelling 2

Stelling 3

Stelling 4

Stelling 5

Stelling 6

Stelling 7

Stelling 8

Stelling 9

Stelling 10

Stelling 11

Stelling 12

Route 'Ik doe het zelf'

Route 'Wij doen het samen'

Route 'Wij doen het zó'

Route 'Ik ga mee'

Wat zijn jouw voorkeuren in de energietransitie?

Vul de twaalf stellingen in en kijk hoe jouw voorkeuren passen bij de basiskeuzes die we gebruikt hebben om routes naar een CO₂-arme energievoorziening in 2050 te onderscheiden.